Ons beschermd monument: de Sint-Servaaskerk
Een gebouw als onze kerk heeft juist zoals een woning constant behoefte aan onderhoud om het in stand te houden. Zo kan iedereen in optimale omstandigheden genieten van de kerk en haar kunstvoorwerpen. Recent heeft de kerkfabriek een globaal plan laten opmaken om de veiligheid van de gebruikers en van de kunstvoorwerpen te verzekeren.
Een eerste gevolg hiervan is de plaatsing van dakhaken door de firma Gebroeders Van Loy uit Herselt. Dit gebeurde op verzoek van Monumentenwacht om de veiligheid van dakwerkers bij herstellingen aan de daken te garanderen.
De kerkfabriek zal binnenkort nog werken laten uitvoeren om de veiligheid te bevorderen en om de kunstvoorwerpen uit onze kerk in optimale omstandigheden te bewaren.
Het oorlogsmonument in de kerk
Het eerste en oudste monument voor de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog uit de Sint-Servatiusparochie van het centrum, bevindt zich achteraan in de linkerzijbeuk van de Sint-Servatiuskerk. Het werd in 1919 opgericht ter nagedachtenis van de inwoners die bij de inval van het Duitse leger te Herselt op 18 augustus 1914 de dood vonden en van de zeven soldaten uit de parochie die tijdens de oorlog sneuvelden.
In de in 1919 nog gloednieuw herbouwde kerk werd met beelden die nog beschikbaar waren van de afbraak van het vroegere barokke hoofdaltaar en koor een klassiek ogende beeldpartij opgebouwd met centraal een piëta – de rouwende Maria met haar dode zoon Jezus in de armen – voor het kruis van Golgotha . Van de voet van de piëta vertrekken twee gebogen stroken met telkens vier achterglasfoto’s van de gesneuvelde soldaten van de parochie, bekroond door een palm. Links onderaan is de foto aangebracht van Henri Van Hout met daarboven die van Frans Smolders en Eduard Slootmans. Bovenaan is een schildering van een klauwende leeuw aangebracht. Van rechts onderaan naar boven vindt men de foto’s van Frans Vermeulen, Frans Van Looij, Frans Van der Veken en Louis Vercammen. Links en rechts van de piëta en de foto’s werden twee levensgrote engelenfiguren geplaatst. Onder de beeldengroep vindt men links en rechts tussen twee gevleugelde engelenhoofden de namen van de burgerslachtoffers die op 18 augustus 1914 vielen.
Dit gedenkteken had in de loop der jaren erg geleden door de chemische reacties tussen het gesteente en het beschilderd pleisterwerk waardoor de geschilderde namen erg moeilijk leesbaar werden en het pleisterwerk op een aantal plaatsen volledig was verdwenen. Bij de herdenking van 100 jaar WO I besloot het bestuur van de kerkfabriek van Sint-Servatius om werk te maken van een restauratie van het monument zodat de herinnering aan de slachtoffers zou blijven verder leven. Deze restauratie werd toevertrouwd aan de firma Altri Tempi uit Brasschaat en bestond uit drie delen. In een eerste fase werd de ondergrond van de muurschildering onder handen genomen. Hierbij werd het gesteente van de kerkmuur langs de buitenzijde behandeld tegen indringend vocht en aan de binnenzijde met een film die een scherm moest vormen tussen de mineralen in het gesteente en de pleisterlaag en beschildering. De tweede fase bestond in de behandeling van de houten beelden van de piëta en de engelen tegen aantasting door insecten. De derde en meest tijdrovende fase was het herstel van de pleisterlaag die als ondergrond voor de beschildering in imitatie-marmer moest dienen en het uiteindelijke herstel van de beschadigde letters van de namen der slachtoffers.
De volledige restauratie van het monument werd door de kerkfabriek Sint-Servatius gefinancierd met eigen middelen en afgerond vóór november 2018, op tijd voor een waardig saluut aan alle parochianen die tijdens de Eerste Wereldoorlog als slachtoffers vielen.
Het beeld van Koning David
Vóór de Eerste Wereldoorlog stond het beeld van koning David boven op de orgelkast in onze oude kerk. Toen de kerk werd afgebroken om plaats te maken voor een nieuw en groter gebouw verloor onze David zijn verheven positie en moest hij zich tevredenstellen met een plaatsje in een hoekje van de pastorie. Het beeld had echter hard te lijden gehad door de wisselende temperaturen in de kerk. Sommige delen waren daardoor gebarsten. Andere stukken waren losgekomen en verdwenen. Ook de harp was zwaar beschadigd geraakt. In 1919 besloot de kerkfabriek om het beeld van koning David terug in ere te herstellen. De restauratie werd toevertrouwd aan de firma IPARC uit Kampenhout, specialisten ter zake. De ontbrekende stukken van het beeld werden opgevuld, de harp werd hersteld en het geheel werd na behandeling tegen insecten voorzien van een mooie kleur; De restauratie werd door de kerkfabriek volledig met eigen middelen gefinancierd.
En om helemaal actueel te zijn: zie hieronder het Davidbeeld nadat ook nog de ontbrekende snaren van de harp door de restaurateur werden aangebracht…
De calvarieberg op het voormalige kerkhof achter de kerk
Toen men in 1911 startte met de verbouwing van de kerk van Herselt wilde men méér dan een nieuwe, grotere bidruimte. De kerk moest ook een uitdrukking zijn van het kerkelijke triomfalisme en uitdrukking geven aan de kracht en zelfbewustzijn van het katholicisme . Daarom werd tegelijkertijd met de grondige verbouwing van de kerk ook het pas aangelegde kerkhof verfraaid met een calvarieberg. Die werd in 1912 vervaardigd door de firma Frans Janssens uit Westmeerbeek. Dit bedrijf was gespecialiseerd in bouwwerken en sculpturen in kunstbeton die vooral religieus van aard waren. Zo leverden ze veel beeldengroepen bij onder meer kapellen en calvariebergen. De constructies in het Mariapark te Averbode behoren wellicht tot de meest monumentale en best bewaarde exemplaren. Ook zowat alle “grotten van Lourdes” in onze streek, zijn door deze firma gebouwd.
Zoals zovele andere religieuze initiatieven die toen in de gemeente werden opgezet, werd ook de calvarieberg betaald door de ongehuwd gebleven afstammelingen van de familie Van Herck. Deze familie financierde onder meer ook het eerste bejaardentehuis van Herselt en schonk talrijke eigendommen aan de parochie.
Wat de calvarieberg ook bijzonder maakte was het feit dat het monument volgens de overlevering bedoeld was als laatste rustplaats van de ongehuwde leden van de familie Van Herck. Onder het monument zou zich de grafkelder bevinden waarin de broers en zusters zouden zijn bijgezet. Nog volgens de volksmond bevond zich in de achterzijde van het monument een spleetje waardoor je recht in die grafkelder kon kijken. En, wat het nog geheimzinniger en spannender maakte, als het hard had geregend kon je door dat kijkgaatje de kisten met de overleden Van Hercken zien ronddrijven in hun ondergelopen grafkelder. Vooral rond de jaren ’30 van de vorige eeuw ging dit verhaal bij de bengels uit de gemeentelijke lagere school van Herselt-centrum erin als zoete koek en meer dan eens moesten pastoor of grafmaker de jeugdige Indiana Jones’en wegjagen die op zoek waren naar dit kijkgaatje en de verborgen grafkelder.
De calvarie had al omstreeks 1930 te lijden onder verwaarlozing, constructiefouten (de rotsformaties hadden bvb. geen funderingen), plantengroei en de inwerking van regen en vorst die onder meer de rotsen en trapleuningen deed barsten. Zolang het kerkhof aan de kerk van Herselt in gebruik was, verliep de achteruitgang van de calvarieberg eerder traag. Door de vele planten en bomen die op het monument groeiden viel het niet zo op dat een rotsblok omviel of dat een leuning wel echt in slechte staat was. Al snel verdwenen ook de ornamenten aan de rand van de calvarie zoals de vazen. Bovendien werd de site een speelterrein voor de jeugd die tussen de rotsblokken verstoppertje speelden of de betonnen leuningen gebruikten om hun lenigheid te tonen. Nadat het kerkhof in 1965 werd verplaatst naar de Denstraat en de graven werden geruimd versnelde de verwaarlozing en het verval.
Tegen het einde van de 20ste eeuw had de jarenlange verwaarlozing ertoe geleid dat de calvarieberg op het voormalig kerkhof van de Sint-Servaasparochie te Herselt in uitermate slechte staat was. Het geheel was overwoekerd door bomen en planten waarvan de wortels diep in de betonnen rotsen waren gedrongen en deze hadden doen uiteen breken. De rotsconstructie was op vele plaatsen gescheurd en afgebrokkeld en de sierlijke trapleuning met de naam GOLGOTHA was volledig vernield
Om al deze redenen drongen de Heemkundige Kring van Westerlo en Herselt, de kerkfabriek Sint-Servaas van Herselt en de Cultuurraad van Herselt aan op het onderhoud en het herstellen van de calvarieberg. Dit was niets te vroeg want in het toenmalige schepencollege hadden sommigen het voorstel gelanceerd om het monument gewoon te slopen. In juli 1995 besloot de gemeenteraad al het nodige te doen om het bouwwerk te bewaren en zo goed mogelijk te herstellen. Er zou aan een studiebureau gevraagd worden om de stabiliteit en de stevigheid van de calvarieberg te onderzoeken.
Tijdens de gemeenteraadszitting van november 1995 werd teruggekomen op dat engagement.
Een onderzoek door een studiebureau zou 85.000 Belgische frank kosten, wat als te duur werd beschouwd. Als alternatief werd voorgesteld om de arbeiders van de gemeente te laten nagaan wat er aan de calvarieberg diende te gebeuren en de nodige onderhoudsreparaties te laten uitvoeren. Dit zorgde voor een – tijdelijke – verwijdering van grassen en planten maar de onderliggende problemen werden niet aangepakt zodat het monument al snel weer werd overwoekerd en verder aftakelde.
Toch was er één lichtpunt. Op 5 oktober 2009 werd de calvarieberg opgenomen in de lijst van vastgesteld bouwkundig erfgoed van Vlaanderen. De waarde van het monument werd erkend maar helaas zonder dat Vlaanderen er beschermende maatregelen of financiële middelen voor voorzag.
Deze toestand bleef aanslepen tot de kerkfabriek Sint-Servaas Herselt met het gemeentebestuur een overeenkomst bereikte: de gemeente Herselt zou de kapel van Varenwinkel in erfpacht nemen en verbouwen. In ruil werd de calvarieberg in erfpacht gegeven aan de kerkfabriek.
Het bestuur van de kerkfabriek liet de zaak niet koud worden en besliste om te starten met de restauratie van de calvarie. De opdracht werd gegund aan het Architectuur Atelier Arat uit Herentals dat ook al belast was met het opmaken van een restauratiedossier voor de pastorie van Ramsel.
Voor de uitvoering van het werk stelde het bureau in samenspraak met de kerkfabriek, Luc Vanhoof uit Heppen aan als uitvoerend beeldhouwer-restaurateur.
Luc Vanhoof heeft een indrukwekkend palmares wat de restauratie van monumenten in betonrustiek betreft en wat restauraties betreft van beelden en kunstwerken op bekende sites in Vlaanderen.
Een kort overzicht van enkele van zijn meest indrukwekkende realisaties: de engelengroep aan de achterzijde van de Carolous Borromeuskerk in Antwerpen, de restauratie van het portaal van de Onze-Lieve-Vrouwekapel te Laken (oorspronkelijk het werk van August Van Assche, één van de belangrijkste architecten en restaurateurs van de neogotiek en gotiek in België), de restauratie van beelden van de Kathedraal van Antwerpen, de restauratie van beelden, medaillons en ornamenten van het standbeeld “Vrijmaking van de Schelde” op de Marnixplaats in Antwerpen, restauratie van het beeld “Electra” op de Meir in Antwerpen, restauratie van beeldhouwwerken op de Grote Markt van Brussel, beeldhouw- en restauratiewerken aan de Sint-Romboutstoren in Mechelen, de restauratie van het atlasbeeld in het Rivierenhof in Antwerpen…
Met het studiebureau en de kunstenaar werd afgesproken om de restauratie in fases te laten verlopen.
De eerste fase, bestond in de restauratie van het kruis en het beeld van de gekruisigde Christus. Hiertoe werd de losgekomen ijzeren bewapening van het kruis opnieuw vastgezet en de betonlaag hersteld. Het Christusbeeld werd door de beeldhouwer volledig opnieuw gereconstrueerd in zijn atelier. Het nieuwe beeld werd vervolgens bevestigd aan het gerestaureerde kruis.
In de tweede fase werden de rotspartijen, de treden van de trap en de trapleuning aangepakt. Omdat deze elementen nauwelijks funderingen hadden, bestond de eerste ingreep hier in het aanbrengen van een stevige fundering zodat deze elementen niet meer kunnen wegzakken. De treden van de trappen werden bovendien stevig aan elkaar verbonden zodat de trappen niet langer uit losse treden bestaan maar terug een geheel vormen. Ook de leuningen zijn ondertussen hersteld.
De derde fase is ondertussen ook afgerond: de restauratie van de liggende Christusfiguur in de grot onder het kruisbeeld en het herstel van de grot zelf.
De volledige afronding van de restauratie, inclusief het aanbrengen van aangepaste groenpartijen op en rond de Calvarieberg komt eraan op korte termijn.
Het is vanzelfsprekend dat de kerkraad van Sint-Servaas de gerestaureerde Calvarieberg met de nodige luister zal inhuldigen in de loop van 2023.
Het mag tenslotte toch ook nog vermeld dat de restauratie van dit monument door de kerkfabriek Sint-Servaas gefinancierd wordt met eigen middelen van de kerkfabriek en dus niet via gemeentelijke toelagen of via subsidies vanuit welke hoek ook.
Schilderij Heilige Familie met Anna en Joachim wordt gerestaureerd
Foto KIK-IRPA A088644 (1945)
Jarenlang heeft het schilderij van de Heilige Familie met Anna en Joachim achteraan in de kerk gehangen boven de dubbele deur die toegang geeft tot de ruimte onder de kerktoren. Het schilderij hing er redelijk hoog en onverlicht zodat het moeilijk was om te zien wat er juist op stond afgebeeld. Om te weten wat er juist op geschilderd stond waren we aangewezen op een zwart-witfoto die in 1945 vlak na de oorlog was gemaakt in opdracht van de Commissie-generaal voor de Passieve Luchtverdediging van België. Met wat inspanning was daarop nog te zien dat in het midden van het schilderij twee vrouwen waren afgebeeld rond een kind en elk geflankeerd door een gebaarde man.
Omdat de vernislaag op het schilderij door de jaren sterk was verkleurd, was de oorspronkelijke schildering op het einde nauwelijks nog zichtbaar. Zo’n twintig jaar geleden werd het daarom weggenomen en opgeborgen in het lokaal onder de kerktoren. Daar werd de toestand van dit schilderij van het begin van de 18de eeuw er niet beter op. Een grondige restauratie drong zich dan ook op. In 2020 besloot de kerkfabriek om die toe te vertrouwen aan de restaurateurs van IPARC. Omwille van de Covid-pandemie kon dit toen niet doorgaan en werd de opdracht verschoven naar 2022. Het schilderij kreeg nu een grondige opknapbeurt waarbij de oude en vervuilde vernislaag werd verwijderd en loszittende verflagen opnieuw werden gehecht. Het doek van de schildering werd hersteld en opnieuw opgespannen waarbij plooien en opstuwingen werden vlak gemaakt. Oude overschilderingen werden verwijderd zodat de originele schildering terug zichtbaar werd. Dit was hoognodig zoals blijkt uit onderstaande foto van het schilderij na de verwijdering van alle overschilderingen, opvullingen en “herstellingen” die het in het verleden had ondergaan.
Het schilderij na de verwijdering van alle overschilderingen
Na het blootleggen van de oorspronkelijke schilderij en de originele kleuren konden de restaurateurs van IPARC uit Kampenhout beginnen met het herstellen van het schilderij waarbij in de eerste plaats alle scheuren in het doek werden hersteld en ontbrekende stukken werden opgevuld. Het ganse doek werd opnieuw gefixeerd op een nieuwe onderlaag zodat ook de plooien en verzakkingen konden worden weggewerkt. Daarna konden de restaurateurs beginnen aan het herstel van de compositie en het coloriet dat de schilder uit het begin van de 18de eeuw had gebruikt.
Het resultaat van al deze inspanningen is veelbelovend zoals blijkt uit onderstaande foto van het schilderij na het aanbrengen van de eerste lagen met retouches.
Na de grondige restauratie die hierboven werd geïllustreerd en gesitueerd, kan het schilderij nu reeds in zijn volle glorie aan de muur van onze parochiekerk bewonderd worden, veel sneller dan aanvankelijk gehoopt!